Bentonit

Alüminyum ve magnezyum bakımından zengin volkanik kül, tüf ve lavların kimyasal ayrışması sonucu oluşmuş, ağırlıklı olarak montmorillonit içeren killer ‘bentonit’ olarak tanımlanır. Bentonit, sanayi, tarım, madencilik ve mühendislik jeolojisinde kullanılan çok yönlü bir kildir.

Bentonit volkanik külün yerinde ayrışmasıyla oluşan ve büyük ölçüde montmorillonit kil mineralinden ibaret, çokça su emip şişen, ticari, olarak sondaj çamurunda, katalist, boya, plastik dolgu vb. konularda kullanılan toprağımsı bir madendir. 

Bentonitler, içerdikleri değişebilir nitelikteki sodyum ve kalsiyum iyonlarına göre; sodyum bentonit, karışık bentonit (karışık tip: sodyum ve kalsiyumlu) ve kalsiyum bentonit olmak üzere üç ana gruba ayrılmaktadır. Yüksek şişme özelliğine sahip sodyum bentonitler Wyoming tipi olarak da adlandırılmaktadırlar. Düşük şişme kapasiteli kalsiyum bentonitler ise yaygın olarak “Ağartma Toprağı (Fuller’s Earth)” olarak adlandırılırlar.

Bentonitler sahip oldukları doğal özelliklerine bağlı olarak yukarıdaki şekilde sınıflandırılmalarının yanı sıra, niteliklerini arttırmak için asit, soda, polimerler gibi katkı maddeleri ile tepkimeye sokularak “Katkılı Bentonit” veya “Aktif Bentonit” olarak da sınıflandırılırlar. Aktifleştirme veya katkı maddesinin türüne göre ise “Sodyum Aktif Bentonit”, “Aktif Ağartma Toprağı” veya “Polimer Katkılı Bentonit” şeklinde de isimlendirilmektedirler. 

Bentonitler bazen volkanik kil, sabun kili, mineral sabunu, adsorpsiyon killeri ve ağartma toprağı olarak da isimlendirilmektedirler (MTA 2018, DPT 2001).

Türkiye’de Bentonit Yataklarının Durumu

Bentonit Türkiye’de magmatik kayalar, volkanik ana katkılı ‘çökel ve salt çökel birimlerin içinde bulunmaktadır. Mercek, cep, kütle ara seviyeler ve kırıklar boyunca düzensiz şekillerde yataklanmalar gösterir. 

Türkiye’nin bentonit rezervleri 240 milyon ton civarındadır. Türkiye’de öğütülmüş bentonit üretimi geçen yirmi yıl süresince düzenli olarak artmıştır. Türkiye’de bilinen bentonit yatakları Edirne/Enez, Çankırı, Çanakkale, Kütahya-Demirli, Manisa-Osmançalı, Tokat-Reşadiye, Ankara-Kalecik, Ordu-Ünye-Fatsa ve Giresun-Tirebolu’da bulunur. 

Sondaj ve demir cevherinin peletlenmesinde kullanılan Na bentonitler Türkiye’de az bulunmaktadır. Buna rağmen Ca bentonit ve ara tip bentonit rezervi Türkiye’de oldukça fazladır. Ağartma ve kedi kumu olarak kullanılan Ca bentonit Ordu-Ünye-Fatsa’da büyük yataklar teşkil etmektedir. Çankırı bentoniti döküm bentoniti olarak değerlendirilmektedir. Diğer bir büyük rezerv ise Tokat-Reşadiye bentoniti olup peletleme ve sondaj bentoniti olarak değerlendirilmektedir.

Türkiye’ deki ekonomik bentonit yatakları, başlıca kullanım alanlarına göre aşağıdaki gibi gruplandırılabilir: 

• Sondaj bentoniti, 
• Döküm bentoniti,
• Ağartma toprağı, 
• Beyaz bentonit veya deterjan bentoniti.

Sondaj bentoniti bakımından verimli yataklar Ankara, Çankırı ve Tokat, döküm bentoniti yatakları Çankırı, Çorum, kâğıt ve deterjan ile yağların ağartılmasına uygun bentonitler ise Edirne, Ordu, Balıkesir, bölgelerindedir (MTA 2018, DPT 2001).