Jips
Alçıtaşı kimyasal bileşimi kalsiyum sülfat olan bir mineraldir. Bileşiminde iki molekül kristal suyu bulunan türüne jips (CaSO4 + 2H2O) denir. Alçıtaşı tabiatta 6 şekilde bulunur. Bunlar; Anhidrit, Bassanit, Jips, Albatr, İpek Jipsi ve Selenittir. Doğal anhidrit susuz kalsiyum sülfattır. Doğada genellikle alçıtaşı ile birlikte yataklandığı görülür.
Doğal Alçıtaşları; Jips ve Anhidrit ekonomik rezerv oluşturan alçıtaşı mineralleridirler. Birbirlerinden sertlik ve özgül ağırlıkları ile kolayca ayırt edilebilirler. Jips; bünyesinde 2 molekül su içermesi ve genellikle kayaç halinde masif bir şekilde bulunması sebebiyle anhidritten kolayca ayırt edilebilir, çünkü anhidrite göre çok yumuşaktır ve tırnakla kolayca çizilebilir. Jipsin rengi genelde beyaz veya beyazımsı kül rengindedir. Jipsin içindeki yabancı maddeler jipse ve ondan elde edilecek alçıya da renk verirler. Taneli jips kristalleri jips kayaçlarını oluşturur, tane çapları safsızlıkla orantılıdır ve yabancı madde etrafında oluşan kristalleri iri taneli olurlar. Jipse göre daha yoğun olan anhidrit minerali de, anhidrit kayacı olarak, jips yataklarında bulunur. 20 C de 100 gr suda 0.27 gr anhidrit çözülür. Jips ve anhidrit arasında bir faz oluşturan bassanit minerali CaSO4.1/2H2O bileşimlidir. Jips ile aynı kimyasal bileşime sahip ve jipse göre daha ince taneli olan albatr keski ile işlenebilme özelliği nedeniyle heykeltıraşlıkta aranan jips çeşididir. İkincil olarak gelişen ve iğnemsi kristallerden oluşan jipse ipek jips adı verilir. Selenit mika görünümlü büyük dilinim yüzeyleri gösteren iri ve şeffaf jips kristallerine verilen bir isimdir.
Alçıtaşları orta dereceli ortam sıcaklığı ve alkalitesi olan, yüksek Ca+2 gelimli lagünel havzalarında ekonomik boyutta rezervler oluşturacak şekilde çökelirler. Havzalardaki çözelti sıcaklığı ve pH değerlerinin duraylılığı jips veya anhidrit oluşumunu sağlar, buharlaşma sonucu suyun ortamdan uzaklaşması ile jips anhidrite dönüşür. Na+, K+, Mg+2 gibi katyonlar ve CO-3, HCO-3, Cl- gibi anyonlar jips çökelimini olumsuz yönde etkiler (DPT 2001).
Türkiye’de Alçıtaşı Yataklarının Durumu
Türkiye’nin jips görünen jips rezervi milyonlarca tondur ki muhtemel rezervin milyar ton mertebesinde olduğu düşünülmektedir. Bu kaynak şu rezerv sahalarında toplanmıştır: Beypazarı Havzası, Tuz Gölü havzası, Çankırı Çorum-Yozgat havzası, Karabük-Pürçükören, Sivas havzası, Güneydoğu Anadolu havzası, Kars Kağızman-Tuzluca, Erzurum çevresi, Denizli çevresi, Balıkesir Susurluk sahası ve Kütahya-Gediz sahasıdır. Türkiye’de yer alan alçıtaşı maden işletmeleri genel olarak, Ankara (Beypazarı, Şereflikoçhisar, Ayaş ilçeleri) Balıkesir-Susurluk, Niğde-Ulukışla, Eskişehir Sivrihisar, Denizli-Honaz ve Erzurum-Aşkale şeklinde sıralanabilir. Alçıtaşı rezervleri ayrıca Güney, İç Anadolu ve Güney Doğu Anadolu’da yaygın bir şekilde mevcuttur. Yapılan kaynak araştırmalarına göre Balıkesir-Susurluk-Demirkapı havzasında yaklaşık 1Mton civarında jips rezervleri gözlenmiştir. Ankara-Beypazarı havzasında 1 milyar tondan fazla alçıtaşı rezervlerinin olduğu yapılan araştırmalara göre tahmin edilmektedir. VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı Alçı Özel İhtisas Komisyon raporuna göre; MTA’nın tahmini verilerinde alçıtaşı görünür rezervinin yaklaşık 165Mton ve muhtemel rezervi de 1,8 milyar ton olduğu belirtilmiştir.
2001 yılında yayımlanan 8. Kalkınma Planı Alçı Özel İhtisas Komisyon Raporunda rezerv miktarı 165Mton iken 2020 USGS verilerine göre görünür rezerv 200Mton’a yükselmiştir. Ülkemizin muhtemel rezervinin ise 1,8Milyar ton olduğu öngörülmektedir.